दान भन्ने शब्द संस्कृत मूलको हो, जसलाई नेपाली भाषामा पनि उही अर्थमा प्रयोग गरिन्छ। दान भन्नाले अरूको हितका लागि केही दिनु – विशेषतः असहाय, गरिब वा आवश्यकता परेकालाई सहयोग गर्नु – भन्ने बुझिन्छ। यो सहयोग भौतिक (जस्तै अन्न, वस्त्र, धन, रगत आदि) वा अमूर्त (जस्तै शिक्षा, समय, सेवा, ज्ञान आदि) दुवै प्रकारको हुन सक्छ।
मानव समाजले अहंकार घटाउन, सेवा भाव बढाउन, धार्मिक पुण्य कमाउन र समाजमा समानता ल्याउन दान गर्ने परम्परा आदिकालदेखि चल्दै आएको छ। यिनै परम्परागत मूल्यको उत्कृष्ट उदाहरण हो पञ्चदान पर्व।
पञ्चदान : पाँच वस्तु दान गर्ने धार्मिक परम्परा
पञ्चदान बौद्ध समुदायको महत्वपूर्ण धार्मिक पर्व हो, जुन विशेष गरी नेवार बौद्ध समाजमा प्रचलित छ। यसको अर्थ नै “पाँच वस्तु दान गर्ने पर्व” भन्ने हुन्छ। परम्परागत रूपमा यस दिन पाँच मुख्य वस्तु – चामल, गहुँ, नून, तोरी (तेल) र मुछो (सुक्खा फल/कठोर खाना) – भिक्षु तथा दीनदुःखीलाई दान गरिन्छ।
यो पर्व नेवार पात्रो अनुसार गुंला महिनामा (भाद्र/साउनतिर) मनाइन्छ। गुंला धर्म अन्तर्गतको यो पर्व दान, भिक्षाटन, भजन–कीर्तन र धार्मिक शोभायात्रासँग जोडिएको हुन्छ। यसको मूल उद्देश्य “दीनलाई सहयोग, समाजमा समभाव र आचरणमा सुधार” हो।
भक्तपुरको पञ्चदान : ऐतिहासिकता र परम्परागत विशेषता
भक्तपुरमा पञ्चदान भाद्र कृष्ण त्रयोदशीका दिन विशेष भव्यताका साथ मनाइन्छ। यस दिन विहार, चैत्य र बाहालहरू सफा गरी पूजा गर्ने, बुद्ध र बोधिसत्वका मूर्तिहरूको शोभायात्रा निकाल्ने प्रचलन छ।
विशेष गरी भक्तपुरमा रहेको पाँच महाविहार – प्रशन्नशील महाविहार, झौर-बही, चतुर्ब्रम्ह महाविहार, जय कीर्ति विहार र कुथुबही विहार – मा रहेका दीपंकर बुद्धका मूर्तिहरूलाई सूर्यमढीस्थित आदिपद्म महाविहारमा भेला गरी नगर परिक्रमा गराइन्छ।
यो शोभायात्रामा परम्परागत गुंला बाजा, भजनकीर्तन, र धार्मिक अनुष्ठान गरिन्छ। अन्त्यमा दीपंकर बुद्धलाई टौमढीको पश्चिम डबलीमा राखी संयुक्त पञ्चदान गरेर पर्वको समापन गरिन्छ।
ललितपुरको पञ्चदान : श्रद्धा र जनश्रुतिमा आधारित
पाटनको पञ्चदानसँग एउटा चर्चित जनश्रुति जोडिएको छ। भनिन्छ, भिक्षु दीपंकरलाई राजाले दिएको धन दान उनले स्वीकार नगरे, तर लक्ष्मी थकु नामकी गरीब महिलाले दिएको सानो भिक्षा उनले कृतज्ञतापूर्वक ग्रहण गरे। यो घटनापछि राजाले आफ्नै पसिनाको कमाइबाट आर्जित धन दान गर्दा मात्र भिक्षुले स्वीकार गरे।
यस जनश्रुति अनुसार आजसम्म पनि पाटनका नेवार बौद्धहरूले आफ्नै श्रम र आयको केही अंश दान गर्ने परम्परा जोगाउँदै आएका छन्। हिरण्यवर्ण महाविहार (गोल्डेन टेम्पल), क्वबहा, हाकबहा लगायतका मठ–महाविहारमा विशेष पूजा र दान कार्यक्रम हुने गर्छ।
ललितपुरमा पञ्चदानलाई आध्यात्मिक साधना, सामूहिक मेलमिलाप र सामाजिक उत्तरदायित्वको पर्वका रूपमा मानिन्छ।
किसान र कृषि उत्पादन : पञ्चदानको आधारभूत शक्ति
यद्यपि पञ्चदान धार्मिक पर्व हो, यसको आधारभूत संरचना भने कृषि उत्पादनमै निहित छ। दान दिने वस्तुहरू – अन्न, तोरी, नून, वा फलफूल – सबै किसानको मेहनतको प्रतिफल हुन्।
त्यसैले पञ्चदान केवल धार्मिक आस्थासँग मात्र नभई, कृषि उत्पादनप्रति कृतज्ञता प्रकट गर्ने पर्व पनि हो। किसानकै श्रमले उपजिएका वस्तुहरू दानमार्फत समाजलाई पुनः समर्पण गरिन्छ, जसले किसानलाई समाजको मूल मेरुदण्डका रूपमा प्रस्तुत गर्छ।
सामाजिक–धार्मिक सन्देश
पञ्चदान पर्वले दिने मुख्य सन्देशहरू :
दानले लोभ–लालच कम हुन्छ।
दीन–दुःखीको सेवा गर्नु नै धर्म हो।
दानमार्फत सामाजिक समानता र सहकार्य बलियो हुन्छ।
धर्म, समाज र संस्कृति एकआपसमा गहिरो सम्बन्धित छन्।
अन्त्यमा,
यसरी हेर्दा, पञ्चदान केवल धार्मिक अनुष्ठान मात्र होइन, सामाजिक सहकार्य, किसानप्रति कृतज्ञता र मानव हितको साझा अभियान हो।
भक्तपुर होस् वा ललितपुर, पञ्चदानले समाजमा एकता, सद्भाव र सहअस्तित्वको सन्देश बोकेको मौलिक र ऐतिहासिक पर्वका रूपमा नेपाली संस्कृति उजागर गर्दै आएको छ।
(भक्तपुरको सूर्यमढी निवासी लेखक कासिछवा शिक्षा र संस्कृतीको क्षेत्रमा कलम चलाउँछन् ।)
