तम्घास, २१ कात्तिक । ‘दुःखीलाई आएन काल, बाँचुञ्जेली सधैँको यही चाल’ । गुल्मीको रुरुक्षेत्र गाउँपालिका–५ बम्घाका चुराबहादुर गन्धर्वले सारङ्गी रेट्दै यस्तै गीत गाउन थालेको ६२ वर्ष भयो । सात वर्षको उमेरबाट गीत गाउन सिकेका उनि अहिले ६९ वर्षको भए ।
शरीरमा पहिले झैँ काम गर्ने जागर छैन । तर, आफ्नो गायन पेशाप्रति भने उनको रुचि घटेको छैन् । आफ्ना बाउबाजेले गाउँगाउँमा गई गीत गाएरै जीविकोपार्जन गरेको परम्परालाई उनि कायम राख्न चाहान्छन । तर, उनलाई उमेरले साथ दिएको छैन भने छोराहरुले त्यसप्रति ध्यान दिनसकेका छैनन् ।
पहिले–पहिले आजकाल झै सडक थिएनन् । खाद्यान्न तथा दैनिक खर्च चलाउने सामग्री गाउँबाटै जुटाउनुपथ्र्यो । जसले गर्दा गन्दर्भ जातिका मानिस गाउँगाउँमा गीत गाउन जाने गर्थे । गीत गाएपछि गाउँलेले दिएको नून, चामल, दाल, तरकारीले आफ्नो जीविकोपार्जन चलाउथे ।
चुराबहादुर पनि गाउनकै लागि जिल्लाका पूर्तिघाट, शान्तिपुर, रेमी, रिमुवालगायतका थुप्रै ठाउँ पुगे । ६२ वर्षसम्म उनले देशमा शासन–व्यवस्था परिवर्तन भएको देखे। थुप्रैले निर्वाचनमा भोट मागेको र महत्वपूर्ण आशा देखाएको उनिसँग अझै सम्झना छ । विडम्बना, उनले अझै पनि शासन–व्यवस्था परिवर्तन भएको महशुस गर्न पाएका छैनन ।
उनको गायन पेशा फष्टाउनुको सट्टा झन खुम्चदै गएको छ । आफूहरुको गायन पेशालाई छोरानातीले ध्यान नदिएको र राज्यले पनि संरक्षणमा चासो नदिएका कारण लोप हुँदै गइरहेको चुराबहादुरको गुनासो छ । “गाउँमा अझै पनि गीत सुन्ने चाहना गर्छन्, तर उमेरले साथ दिएन”, उनले भने, “राज्यले हेरेन, छोराले सिकेनन् ।”
उनको छिमेकी पेमबहादुर गन्धर्व उमेरले ५० वर्ष पुगे। नियमित गन्दर्भ जातिको गीत गाएरै जीविकोपार्जन गर्न थालेको पनि २६ वर्ष भयो । जम्मा १२ छोराछोरीमध्ये अहिले ११ जीवित छन् । उनि गीत गाउनकै लागि जिल्लाका विभिन्न स्थानसँगै पर्वत, बागलुङ, अर्घाखाँचीलगायतका स्थान पुगे । त्यसैबाट परिवारको गुजारा गरेको उनको अहिले भने त्यत्ति गाउने जागर छैन ।
कारण हो, पेशा सम्मानजनक नहुनु । “गाउँमा गीत गाउन जाँदा पहिलेजस्तो सम्मान हुँदैन, थोरैले घरखर्च चल्दैन”, प्रेमबहादुरले भने, “बाध्य भएर गायन पेशाप्रति कम समय दिनुपरको छ ।” पहिले–पहिले गीत गाइसकेपछि अन्न, नूनलगायतका सामग्री दिए पनि आजभोलि पैसा मात्र दिन थालेको उनले बताए । प्रेमबहादुरले गीत गाउने मात्र होइन, सारङ्गी बनाउन पनि जानेका छन ।
आफै सारङ्गी बनाउने र बजाउने हुँदा केही रुपमा सहज छ । तर समाजले नै नकारात्मक रुपमा हेर्दा आफूलाई दुःख लाग्ने गरेको उनि बताउछन । “कुनै–कुनैले राम्रो व्यवहार गरेपनि धेरैले खासै राम्रो मान्दैनन्”, उनले भने “गाउन जाँदा वचन सुन्नुपर्छ ।”
चुराबहादुरका चार छोरा छन् । तीमध्ये जेठो छोराले घर–गाउँमै मजदूरी गर्छन । माइलो, साइलो र कान्छो रोजगारीको लागि भारतमा छन । प्रेमबहादुरका पनि तीन छोरा छन् । तीमध्ये एउटा सानै छ । दुईमध्ये जेठाले गाउँमा ठेक्कापट्टाको काम गर्छन् भने अर्को रोजगारीलाई विदेश जाने तयारीमा छन् । बम्घामा गन्धर्व जातिका ११ घर छन् । तीमध्ये तीनजना वृद्धले मात्र सारङ्गी रेट्दै गीत गाउछन । चुराबहादुर, प्रेमबहादुर र बलबहादुर । गीत गाउने अन्यको निधन भयो । पुराना हराउँदै गए । नयाँ विदेश धाउन थालेपछि यो पेशा लोप हुँदै गएको छ ।
“अहिलेसम्म जसोतसो पेशा थामिएको छ, तर अब धेरै नरहने भयो”, चुराबहादुरले भने, “छोराहरुले सिक्नै खोज्दैनन् ।” आफूले छोराहरुलाई सिक्न धेरै आग्रह गरेपनि उनीहरुले नमानेको उनको गुनासो छ । प्रेमबहादुरले पनि नयाँ पुस्ताले अनुशरण गर्न नसक्दा आफूहरुको पेशा सङ्कटमा परेको बताए ।
आफू रहुञ्जेल सारङ्गी बजाए पनि आफूपछि यो पेशा नै लोप हुनेमा चिन्ता व्यक्त गरे । “सारङ्गी रेटेरै मैले परिवार चलाए, तर अहिले कसैले सिक्न खोजेनन्”, उनले भने,“रेडियो, टेलिभिनसँगै गायन पेशा पनि लोप हुँदै गएको छ ।”
प्रेमबहादुरका माइला छोरा शरण गन्धर्ब गायन पेशाबाट जीविकोपार्जन नचल्ने भएकोले आफूहरुले बढी चासो नदिएको प्रतिक्रिया दिए । गाउँगाउँमा आधुनिक मिडिया र प्रविधिको विकास भएसँगै मानिसले गायन पेशालाई त्यत्ति महत्व दिन छाडेकोले आफूहरुले पनि गाउन नसकेको उनले बताए। रोजगारीको लागि भारतमा रहेका शरण केही समयको लागि घर आएको बताए । “यही पेशाले हामी हुर्कियौँ, जोगाउन मन त लाग्छ”, उनले भने “तर आम्दानी हुँदैन ।” यदि राज्यले व्यवसायीकरण गर्न सहयोग गरेको खण्डमा आफूहरु त्यसमा लाग्ने उनले बताए ।
