काठमाडौं । नेपाली समाजमा साउन १५ एक विशेष सांस्कृतिक दिनका रूपमा मनाइन्छ। वर्षात्को मध्यमा पर्ने यो दिन घर–घरमा खीर पकाइन्छ, अन्न, दूध र प्रकृतिप्रति आभार प्रकट गरिन्छ, र आपसमा रमाइलो गर्दै थपिथपि खाइन्छ ।
साउन १५ मा खीर पकाएर खाने चलन प्राचीन कालदेखि नै रहिआएको जनविश्वास छ । साउन १५ ताका रोपाइँ कार्य लगभग सकिन्छ, र खेतमा अन्न उम्रन थाल्छ। यही सन्दर्भमा किसानहरू अन्न बालीको सुरुवाती सफलताको उत्सव स्वरूप खीर खाँदै धनधान्य र समृद्धिको कामना गर्ने गर्छन्।
विशेषगरी पहाडी क्षेत्रहरूमा साउन १५ मा खीर पाक्नु धार्मिक र सांस्कृतिक चेतनाको प्रतीक बनेको छ। धेरै ठाउँमा यस दिन मठमन्दिरहरूमा खीर चढाइने र बाँडिने चलन पनि रहेको छ।
साउन १५ मा खीर खाने परम्परा कुनै साधारण भान्साको परिकार होइन, यो नेपाली समाजको जीवनपद्धति, श्रम, आस्था, सन्तुलन र उत्सव चेतना को प्रतिबिम्ब हो।
यसले हाम्रा पुर्खाको प्रकृति अनुरूपको जीवनशैली, परम्परा र संस्कारलाई अझै जोगाइरहेको छ।
वैज्ञानिक दृष्टिले खीरको महत्व:
१. ऊर्जा दिने भोजन (Energy-Rich Food):
खीरमा कार्बोहाइड्रेट (चामल र चिनीबाट) प्रशस्त हुन्छ, जसले तत्काल ऊर्जा दिन्छ।
दूधमा पाइने प्रोटिन, फ्याट र लैक्टोजले शरीरलाई दीर्घकालीन उर्जा प्रदान गर्छ।
२. हड्डी बलियो बनाउने:
दूधमा पाइने क्याल्सियम र फस्फोरस हड्डी र दाँतको मजबूतीका लागि महत्त्वपूर्ण हुन्छ।
३. मांसपेशी निर्माणमा सहयोग:
दूधमा पाइने क्यासिन र व्हे प्रोटिन मांसपेशी विकास र पुनर्निर्माणमा उपयोगी हुन्छ।
४. पाचनमा सहयोग:
खीर नरम, पच्न सजिलो र पेटमै पकाइने भएकाले पाचनमा सजिलो हुन्छ।
तातो खीरले पेटको न्यानोपन कायम राख्छ, विशेष गरी वर्षायाममा।
५. मनको सन्तुलन (Mood balance):
दूधमा पाइने ट्रिप्टोफान नामक एमिनो एसिडले सेरोटोनिन बढाउँछ, जसले मन शान्त र सन्तुलित बनाउँछ।
आयुर्वेद अनुसार खीरको महत्व:
१ सात्त्विक आहारको रूपमा:
आयुर्वेदमा खीरलाई सात्त्विक भोजन मानिन्छ — जसले शरीर, मन र आत्मालाई सन्तुलनमा राख्छ।
२. बल र ओज (Vitality) दिने:
खीरले शरीरको ओज (ऊर्जा), तेज (वर्ण), बल (ताकत) बढाउने उल्लेख छ।
३. रोग प्रतिरोधात्मक क्षमता:
नियमित रूपमा खीर खानाले शरीरको इम्युन सिस्टम बलियो हुने भनिएको छ, विशेषतः तातो दूध र मसला (जस्तै सुकुमेल, जिरा, केशर) मिसाएर खाँदा।
४. धातु सन्तुलन:
आयुर्वेद अनुसार खीरले सप्त धातु (रस, रक्त, मांस, मेद, अस्थि, मज्जा, शुक्र) लाई सन्तुलनमा राख्न सहयोग पुर्याउँछ।
५. ओजवर्धक भोजन
खीरले हाम्रो शरीरमा ओज बढाउने काम गर्छ — अर्थात् शारीरिक, मानसिक र आत्मिक ऊर्जा सन्तुलनमा राख्ने शक्ति प्रदान गर्न खीरले मद्दत गर्छ ।